Cerkiew Rizdwa  Preswjatoi Bohorodyci, 1913

Cerkiew Nieporocznego Zaczattia Preswiatoi Bohorodyci Bohorodyci, 1911

Cerkiew Uspennia Preswiatoi Bohorodyci, 1900

Cerkiew Wozdwieżennia Czesnego Chresta, 1887

Cerkiew Sw. Myronosyc, 1899

Cerkiew Sw. Mykoly, 1911

Architekt Mychajlo Kowalczuk

Cerkiew Sw. Trijci, 1914

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Przeniesiennia Moszczej Sw. Mykoly, 1906

Cerkiew Sw. Iwana Bohoslowa, 1912

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Sww. Kuzmy i Demiana, 1886

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Pokrowy Preswiatoi Bohorodyci, 1903

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Wwedennia w Chram Preswiatoi Bohorodyci, 1907

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Uspiennia Preswiatoi Bohorodyci, 1891

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Sw. Mychajla, 1913

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Sw. Mykoly, 1904

Architekt Wasyl Nahirny

Cerkiew Sw. Mykoly, 1913

Cerkiew Sw. Mychajla, 1910

Cerkiew Sw. Mykoly, 1917

Architekt Oleksander Luszpinskj

Cerkiew Sw. Dmytra, 1914

Architekty Oleksander Luszpinskj i Tadeusz Obminskj

Historię architektury cerkiewnej ziem zachodniej Ukrainy do połowy XVIII wieku reprezentują budowle dawnego Halicza i cerkwie Lwowa. Jednak należy zauważyć, że budownictwo cerkwi w ziemi halickiej było najintensywniej realizowane na przełomie XIX i XX wieku. Na przykład tylko w eparchii lwowskiej w latach 1882 - 1918 zbudowano 300 murowanych cerkwi greko-katolickich. Oprócz dużej liczby budowli, architektura cerkiewna tego okresu charakteryzuje się rozmaitością stylów i kierunków i dlatego wymaga szczególnej uwagi.

Koniec XIX wieku był szczególnie przesycony wydarzeniami społeczno-politycznymi oraz wzbudzeniem narodowym. Działo się to na tle niesprzyjających wewnętrznych stosunków narodowych oraz zewnętrznych warunków politycznych. W efekcie jeszcze w tym okresie spotyka się cerkwie z powodu nakazow prawnych wzorowane na typie owczesnych kosciolow niemieckich, jaki był rozpowszechniony w ziemi halickiej do końca XVIII wieku, na przykład: cerkiew sw. Paraskewy w Kniażoluci, dekanatu dolynskiego (1883); cerkiew sw. Mykoly w Hanacziwci, dekanatu bobreckiego (1910); cerkiew Soboru Iwana Chrzestytelja w Werchnimu Synjewydnego, dekanatu Skoliwskiego (1883). Ostatnia w tym spisie stanowi syntezę cerkwi "kościelno podobnej" i trzynawowej.

Duża ilość murowanych świątyń należy do kierunku „tradycjonalizmu”, jaki używał się majstrami ludowymi. Na osobliwe miejsce trzeba wydzielić regionalną osobliwość ozdobienia ternopolśkich świątyń, główny portal których ma freski albo mozaiki ikon: cerkiew św. Kuzmy i Demiana w Zabojkach dekanatu Kozliwśkiego (1897); cerkiew Neustanoi Pomocy Pr.Bogorodyci w Dwuriczczi dekanatu Mykulynećkogo (1905); cerkiew Wwedenia w Chram Pr.Bogorodyci w Bernadiwci dekanatu Terebowlianśkogo (1882).

Reformy cerkwi greko-katolickiej 1882 roku [21, 233] i przeznaczenie Mitropolitem Lwowskim Sylwestra Sembratowicza [30, 126] spowodowało do zmiany wzglądów i stosownie architektury sakralnej. Czas wymagał nowych decyzji, który połączyliby stary tradycji ze nowoczesnymi oznakami stylistycznymi. Znacznym motywem było stworzenia we Lwowskiej Akademii Technicznej wiedziała architektury w 1873 rocie. Po otrzymanie statusu wyższej szkoły technicznej wzoru europejskiego w 1877 rocie, zaczął wzrastać ja wpływ na architekturę halicką wcale. Ważną rolą wtem procesie odegrali pedagogiczna, twórcza i organizatorska działalności Juliana Zachariewicza, który zajmował stanowisko rektora szkoły Politechnicznej w 1877/78, 1878/79, 1881/82 latach [23, 99-101].

Znacznej popularności nabywa kierunek „historyzmu”, który niesie najlepsze rysy poprzednich epok. Właśnie w cerkwiach murowanych Halyczyny ten styl wywoływał się w kilkach kierunkach, perszy z jakich – „neoromański”.

Piramidalny neoromański dach na krzyżowej budowle znaleźł wiele rozpowszechnionie śród cerkiew halickich: Woskresinia Gospodniego w Szybalynie, dekanatu Bereżanśkiego (1904); św. Mykoły w Serednykach, dekanatu Mykułynećkiego (1910); Uspenia Preświątoi Bogorodyci w Towszczewi, dekanatu Wynnyćkiego (1910); Pokrowy Preświątoi Bogorodyci (wykonana w romańskich formach) w Czerneliwi Ruśkomu, dekanatu Ternopilśkogo (1912); św. Mykoły w Buśku (1914). Dalej mamy prototypy cerkwi konchowej, traktowane w neoromańskem style: półcyrkularny fryz, arczaste lub okrągłe okna, piramidalna bańka nad nawą: cerkiew Narodzenia Preświątoi Bogorodyci w Makropole, dekanatu Załozeckiego (1896); cerkiew Woznesinia Gospodniego w Nastasiwciach, dekanatu Mykulynećkiego (1905). Do neoromańskiego też można zaliczyć cerkiew Pokrowy Preświątoi Bogorodyci w Mistkach, dekanatu Szczyreckiego (1894) — jednodzielna bazylika z kontrforsami po perymetru ta stópinczastym frontonem.

Przykładom neobarok jest cerkiew Wwedenia w Chram Pr.Bogorodyci w Czyżykowi, dekanatu Wynnyćkiego (1893).

Neorenesansni rysy właściwy następnym cerkwam: Neporocznego Zaczęcia Preświątoi Bogorodyci w Danylcze, dekanatu Rogatynśkiego (1911); Bogojawlenia Gospodniego w Gumenci, dekanatu Szczyreckiego (1914); Narodzenia Preświątoi Bogorodyci w Dunajowi, dekanatu Naraiwśkiego (1913).

Paralelnie z „historyzmem” od końca XIX wieku nabywa rozwoju „eklektyka”, która syntezują klasyczne formy, więcej nadają im ukraiński rysy. Dla przykładu można nazwać cerkiew św. Mychajla w Rudnikach, dekanatu Mykolajiwśkiego (1885), która wdało łączą neoromański styl i kijowski barok.

Koniecznie przypomnieć cerkiew św. Mykoly w Honczariwci, dekanatu Zolocziwśkiego (1911), która wyróżniają się swą wielkością mas architektonicznych. Ja formy przypominają Wolodymyrśki sobór w Kijowie, tylko w mniejszych rozmiarach. W zasadach tej budowli jest krzyżowy równoramiony plan. Okna bocznych ramion nawy, przetworu ta ołtarza składają się z trzech złączanych arczastych okien, które kontynuują po wszystkiemu perymetru fasadą dekoratywnymi półcyrkularnymi arkami. Te przyjęcie ma jaskrawo wyrażony romański charakter. Oprócz arką, cerkiew ozdobiona rómbowidnym ornamentem halickim.

Następny ciekawy wytwór tego kierunku — cerkiew Myronosyć w Bolechowi (1899). Tu połączone elementy neobarok i neoromańskiego stylów. W osnowę objęto-przestrzennej kompozycji położono krzyżowo-banny typ z dwoma wieżami, zakończonymi baniami przy wejście. Trzypoziome wieży po perymetry ozdobiony kilkoma pasami arkad ta półcyrkularnym neoromańskim fryzom. Bania ma neobarokowy charakter.

W ten czas mali mieście świątyni, które połączyli w sobie elementy, charakterne więcej dla ukraińskich przewianych cerkiew. Jak przykład, można wydzielić: cerkiew Perenesenia Moszcziw św. Mykoly w Połoczanach, dekanatu Naraiwśkiego (1902); cerkiew św. Jozafata w Dewiatnykach, dekanatu Strilyśkogo (1904); cerkiew św. Iwana Bogoslowa w Ozerianći, dekanatu Zboriwśkogo (1905); cerkiew św. Mykoły w Bołotni, dekanatu Naraiwśkiego (1912).

Znaczna rola dla kształtowania się nowych architekturalnych kierunków należy Iwanowi Lewynśkomu, który swoim zabudowaniom nadawał ukraińskiego charakteru, wykorzystując motywy ukraińskiego ludowego budownictwa i ludowego ornamentu [18,T4, 1263]. W 1903 roku, został profesorem Politechniki Lwowskiej i mając swoją budowlaną firmę, nie tylko zajmuje się budowlaną sprawą, ale i przygotowuje szereg utalentowanych architektów, takich jak Aleksander Luszpynsky, Tadeusz Obminsky, Lew Lewynsky i inne, które umiejętnie wprowadzają w Haliczyni “modern” — że panował w Europie na początku XX wieku [33, 156].

Ciekawe rozwiązanie świątyni jest zaproponowane w 1913 roku Aleksanderem Luszpynskym w wsi Utichowyczi peremyszlianskiego dziekanatu i w wsi Długie stryjskogo dziekanatu w 1917 roku.

Cerkiew Sw.Dmytra w gorodockim dziekanacie (1914), w której Aleksander Luszpynsky i Tadeusz Obminsky zaproponowali nie typowe podejście. Wywołuje wrażenie, że typowa jednobanna w kształcie krzyża budowa przeszła przez “graniastosłup” prostokątnych form. Nieprzerwane proste linie swobodnie i bardzo delikatnie uzupełniają okrągła klatka schodowa, że dołącza na lewo i duże półokrągłe okno nad wejściem.

W cerkwi Sw.Paraskiewy w Szewczenkowo (Weldiż) dolynskiego dziekanatu (1910) architekta Aleksandera Luszpynskiego bania ma wyrażoną “rosyjską” formę.

A.Luszpynsky — przedstawiciel ukraińskiego modernu, że zastosowywał stylizowane chwyty ludowej drewnianej architektury [25, 379]. Do jego twórczego dziedzictwa należą cerkwie w Mykytynćiach, Klicku, Szewczenkowo, Borobliaczyni, Dobriwlianach, Tyśmenyci i in. [18, T4, 1390]

Tadeusz Obminśki zakończył 1898 roku Politechniką Lwowską. Do 1914 roku okresowo współpracował z architekturalną pracownią Iwana Lewynśkiego [25, 444].

Wśród przykładów modernu architektury świątynnej trzeba również odnotować cerkiew Sw.Mykoly w ˙Jaktorowie Uniwskiego dziekanatu (1914); cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Ugerśko Stryjskiego dziekanatu (1913); cerkiew Pokrowy Preświątoi Bogorodyci w Rozsochach Peremyszlianskiego dziekanatu (1914); cerkiew Sw.Dmytra w Żurowi Bursztynskiego dziekanatu (1912); cerkiew Sw.Mychajla w Kalnieolechiwśkiego dziekanatu(1910).

Znaczną rolę dla kszałtowania architektury narodowej miały życie i twórczość Wasilija Nagirnogo, który z 1882 roku pracował we Lwowie. Z 308 budowanych cerkwi, zbudowanych w Lwowskiej diecezji w ciągu 1882-1918 lat, — autorstwo ćwierci z ich należy Wasilijowi Nagornemu. Najwieksza ilość jego projektów jest realizowana w Oleśkiem, Hlynianskiem, Zołocziwskiem, ˙Jarycziwskiem, Gorodockiem, Mikolajewskiem, Żydacziwskiem, Rohatynskiem, Nowosilskiem i Skalatśkiem dziekanatach.

Jedna z najpiękniejszych budowanych piętybannych cerkwi Nagirogo znajduje się w Tuchli [36]. Majestatyczne cerkwie na pięć bań zbudowane również w Czernewi [6] (na wzór Sofii cerkwi w Cargorodzie) [5], Woroblyku Królewskiemu [20, 85; 11, Cz.95], Berezdiwciach, Dolinie, Tokach, Kałuszi, Stojanowie, Schidnyci, Mostach Wielkich [34, 50, 79] i najwieksza w Jaworowie[36; 15, Ч.242]. Piękna krzyżowa w planie z ośmiorgiem graniastymi piłonami po kątach ramion budowana cerkiew Sw.Dmytra w Dmytre obok Szczyrcia zbudowana 1898 [38, 339]. Majestatyczna cerkiew Sw.Iwana Teologa w wsi Suchowola, murowana, zbudowana 1912 roku [38, 100].

Bardzo odrębna za planistycznym rozwiązaniem, majestatyczna cerkiew Pokrowy Pr. Bohorodyci, rozmieszczona na brzegu miasteczka Babrka [24], murowana, zbudowana 1906 roku [38, 37].

Swoją finezją zdumiewają trybanni cerkwie w Mikolajewie (obok Wynnyk), Utiszkowi, Hrybowyczach i Perehnojewi.

A wszystko za projektami W.Nagirnogo zbudowano więcej od 200 cerkwi [31], w których od jednoczył bizantyjskie tradycje na w kształcie krzyże-bannego objętościowo-planistycznym rozwiązaniu z klasycyzmem i elementami halyckoji architektury ludowej.

Podsumowując przeprowadzone badania można odnotować, że w tym okresie odbywa się przeplatanki różnych stylowych kierunków, które można warunkowo podzielić na: tradycjonalizm (jedno-, dwo-, trzydilne bazylike, i jednokamerni cerkwi z regionalnymi właściwościami elewacji); historyzm (użycie styli neo romańskiego, neo renesansowi, neo barok, neo klasycyzmowi w bardziej albo mniej czystym wyglądzie); eklektyczność (użycie styli neo romańskiego, neo renesansowi, neo barok, neo klasycyzmowi w mieszanym wyglądzie, często z dodaniem elementów narodowego ornamentu); modern (pragnienie wprowadzić nowe nie tradycyjne formy).

Więc, zaczynając od upadku i rujnacji w końcu XVIII st. halycka murowana cerkiew doszła do etapu poszukiwania całkiem nowego architekturalnego rozwiązania w końcu XIX — na początku XX wiekow.

1.        Architekt.— Krakow, 1902.— S.28, 29.

2.        Architekt.— Krakow, 1903.— S.17,  18, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 47, 55, 57.

3.        Architekt.— Krakow, 1904.— tabl. L.

4.        Architekt.— Krakow, 1911.— tabl. 3-12.

5.        Батьківщина.— Львів, 1887 р.— Ч.45, С.271-272.

6.        Батьківщина.— Львів, 1890 р.— Ч.38 і 39, С.500-501.

7.        Батьківщина.— Львів, 1890.— Ч.20.— С.272.

8.        Вистава руської штуки. // Діло.— Львів, 1898 р.— Ч.237, С.1.

9.        Дещо про будову церков. // Батьківщина.—Львів, 1890.—Ч.26, С.338-339; Ч.27 і 28, С.357-359.

10.     Діло.— Львів, 1882.

11.     Діло.— Львів, 1883.

12.     Діло.— Львів, 1884.

13.     Діло.— Львів, 1885.—Ч.8 і 9, С.4-5.

14.     Діло.— Львів, 1898.

15.     Діло.— Львів, 1900.

16.     Діло//Реклама.— Львів, 1900.— Ч.27, С.2; Ч.39, С.4; Ч.45, С.4; Ч.51, С.4; Ч.63, С.4; Ч.70, С.4; Ч.83, С.4; Ч.89, С.4; Ч.95, С.4.

17.     Дім громадський. // Батьківщина.—Львів, 1890.—Ч.14, С.193-195; Ч.16, С.212-213.

18.     Енциклопедія Українознавства. // За редакцією Володимира Кубійовича. — Львів: НТШ, 1996.

19.     Енциклопедія Українознавства.— Київ: Інститут Української археографії АН України, 1995.— т.3.— С.829-830.

20.     Іванусів О. Церква в руїні.— Канада, 1987 р.— С.85.

21.     Історія Християнсько-Католицької Церкви.//Після учебника Антонія Ваплера обробив і доповнив о.Александер Стефанович.— Львів,  1903 р.— С.233.

22.     Коли рубати будівельний матеріал? // Батьківщина.—Львів, 1889.—Ч.39, С.475-476.

23.     Липка Р. Львівська архітектурна школа — її роль та етапи розвитку. // Архітектура Галичини ХІХ-ХХ ст.: Вибрані матеріали міжнародного симпозиуму 24-27 травня 1994 р., присвяченого 150-річчю заснування Державного університету “Львівська політехніка” (за редакцією Черкеса Б., Кубеліка М., Гофер Е.), Львів: ДУ “Львівська політехніка”, 1996.— С.99-101.

24.     Львівська наукова бібліотека ім.Стефаника. Відділ рукописів.—фонд 167, опис ІІ, од.збереж. 2284, п.69, аркуш 9

25.     Мистецтво України // Біографічний довідник (за редакцією А.В.Кудринецького).— Київ, 1997.— С.134, 379, 444.

26.     Митці України. // Енциклопедичний довідник.(за редакцією А.В.Кудрицького.)— Київ, 1992.— С.142.

27.     Нагірний В. З моїх споминів. — Львів, 1935 р. С.34, 41, 52.

28.     Народна Торгівля. // Діло.—Львів, 1883 р.—Ч.99, 100.—С.2,3

29.     Нога О., Яців Р. Мистецькі товариства, об’єднання, угрупування, спілки Львова 1860-1998.— Львів: “Українські технології”, 1998.

30.     Панас К. Історія Української Церкви.— Львів: НВП “Трансінтех”, 1992.—  С.126.

31.     Посмертна згадка. // Батьківщина.—Львів, 1921 р.—Ч.1, С.7.

32.     Семчишин М.Тисяча років української культури.— К: МП"Фенікс",1993.— С.312-313.

33.     Січинський В. Історія українського мистецтва.— І том:Архітектура.— Нью-Йорк: НТШ в Америці, 1956.— С.156.

34.     Слободян В. Церкви України: Перемиська єпархія.— Львів, 1998 р.— С.50, 79.

35.     Слово до нашого “Товариства для розвою руської штуки” у Львові. // Діло.— Львів, 1900 р.— Ч.269, С.1.

36.     Устиянович К. Церкви Нагірного. // Діло.— Львів, 1902 р.— Ч.262, С.3.

37.     Шематизм Львівської архієпархії на 1904 р.— Львів, 1904.

38.     Шематизм Львівської архієпархії на 1914 р.— Львів, 1914.

39.     Шематизм Львівської архієпархії на 1918 р.— Львів, 1918.

40.     Шематизм Львівської архієпархії на 1924 р.— Львів, 1924.

41.     Шематизм Львівської архієпархії на 1935-36 рр. — Львів, 1935 р.

42.     Як класти помости, аби охоронити їх від гриба. // Батьківщина.—Львів, 1889.—Ч.37, С.454-455.

Przy użyciu materiałów danego artykułu, proszę powoływać się na źródło:

Бобош Г. Архітектурно-стилістичні особливості мурованих церков Галичини кінця ХІХ — початку ХХ ст. // Історія релігій в Україні. Праці ХІІ-ї міжнародної наукової конференції.—Т.ІІ.— Львів, 2002.— С.181-191.

Bardziej szerzej ta tematyka jest rozpatrzona w następnych publikacjach:

1.      Бобош Г. Стежками життя та творчості Василя Нагірного (1848-1921). // Народознавчі зошити.— Львів: Інститут Народознавства НАН України, №2, 2000.— С.347-355.

2.      Бобош Г. Основні тенденції містобудівельного розміщення об’єктів у мурованому церковному будівництві в 1914 і 1935 роках (на прикладі Львівської єпархії) // Вісник ДУ“ЛП” №375 “Архітектура”. — Львів, 1999.— С.160-165.

3.      Бобош Г. Галицькі муровані трибанні церкви кін.XIX — поч.XX ст. // Вісник НУ“ЛП” №410 “Архітектура”. — Львів, 2000.—С.219-222.

4.      Бобош Г. Вплив присвяти мурованої церкви на її просторову орієнтацію (на прикладі Львівської Архиєпархії) // Вісник НУ“ЛП” №439 “Архітектура”. — Львів, 2002.—С.179-183.

5.      Бобош Г. Історичний досвід у формуванні храмової архітектури третього тисячоліття // Архітектура та будівництво третього тисячоліття. Матеріали конференції молодих вчених.— Київ, 2002.— С.19-23.

6.      Бобош Г. Методика орієнтації осі при розміщенні храмів в існуючій планувальній структурі поселень//Перспективні напрямки проектування житлових та громадських будівель: 36.наук.пр. (Спеціальний випуск: Сучасне храмобудування).— Київ, 2003.— С.33-37.

7.      Бобош Г. Формування хрещатої мурованої церкви у Галичині в кінці XVIII– на початку XX ст. //Перспективні напрямки проектування житлових та громадських будівель: 36.наук.пр.— Київ, 2003.— С.274-279.

8.      Бобош Г. Розвиток хрещато-банної мурованої церкви У Галичині наприкінці ХVІІІ — напочатку ХХ ст. (на прикладі Львівської єпархії) // Історія релігій в Україні. Праці ХІІІ-ї міжнародної наукової конференції.—Т.ІІ.— Львів, 2003.— С.504-509.

10.      Бобош Г. Збагачення маршрутів Олесько-Підгорецько-Золочівського туристичного регіону пам’ятками сакральної архітектури // Вісник НУЛП.— Львів, 2005.—№531: “Архітектура”. —С.140-146.

11.      Bobosh H. Ważność historycznego doświadczenia przy projektowaniu budowli sakralnych // Zeszyty naukowe Politechniki Śląskiej. — Gliwice, 2006. —№ 44 „Architektura” — S. 11-16.

12.      Бобош Г. Церковна топографія Галичини початку XX ст. (на прикладі Львівської єпархії) // Історична топографія і соціотопографія України. 36ірник наукових праць — Львів: Інститут археографії НАН України, 2006 — С. 331-347

13.      Бобош Г. Найтрагічніші сторінки з історії галицької сакральної архітектури // Вісник Львівського державного аграрного університету: Архітектура і сільське будівництво.— Львів: Львівський держагроуніверситет, 2007.— № 8.— С.257-263.

Wszystkie badania bazują się na naturach obserwacjach 482 murowanych cerkwi, zbudowanych w ciągu 1772-1918 latach w Lwowskiej diecezji.